Het zijn muzikanten als David Bowie, Iggy Pop, Nick Cave en een band als U2 die allemaal op een dag besloten in Berlijn muziek te gaan maken. De uitkomst was een grote transformatie voor de artiesten; ze gingen muzikaal compleet andere richtingen uit. Berlijn heeft in zijn voedingsbodem factoren die de artistieke plantjes die voortkomen uit deze grond net iets anders laten groeien dan je zou verwachten. Het schetst een theorie die vandaag de dag net zo opgaat voor duizenden creatievelingen die hun thuis verlaten en zich te nestelen in Berlijn.

Het is ook het verhaal van journalist Kevin Braddock en de muzikanten Marilu La Lune, Jose Promis en David Murphy. Ze verlieten allemaal hun thuis om zich te nestelen in Berlijn en werden gevoed met factoren in die stad die ze op een bepaalde manier veranderd heeft.

De mensen

Kevin Braddock (46) verliet in 2009 Londen, de stad waar hij twintig jaar gewoond had, om zijn sportieve ambities voort te zetten in Berlijn. Gewoon, voor een paar weken, was de gedachte. Hij voelde zich depressief en zocht nodig wat anders. Wat dat was, wist hij niet. Hij kocht een enkele reis naar Berlijn. Daar zette hij zijn werk als freelancejournalist verder, bij mode- en muziekbladen. Hij leefde zijn leven van sporten, ideeën opdoen voor artikelen, schrijven en extensieve (techno)feesten. Zo werden de weken maanden en de maanden jaren. Tot het genoeg was. Het was inmiddels 2014, hij dronk te veel, hij feestte te veel en zijn werk voegde daar een overdosis aan stress aan toe. Hij verliet zijn kantoor op veertien hoog, liep naar buiten en kon niet stoppen met huilen. Hij vatte zijn misère samen in een Facebookpost: relatiebreuk, gebroken arm, gestopt en begonnen met een rookverslaving en overmatig alcoholgebruik. Hij sloot af met de woorden: “Nee, serieus. Ik ben opgebrand. Hier. Ik heb het gezegd.” Een post met suïcidale gedachtes en een dringende oproep om hulp volgde. Die hulp kwam en hij werd naar een mentaal ziekenhuis gebracht. Berlijn dwong hem om eerlijk te zijn tegen zichzelf. Hij vond hulp en manieren om om te gaan met zijn neerslachtige gevoelens.

Marilu La Lune (26) verliet haar geboorteplaats Bavaria in 2012. La Lune voelt zich niet aangesproken door een van de twee geslachten, dus daarom is gekozen voor het voornaamwoord ‘hen’ in enkelvoud. Hen voelde zich buitenstaander. Als kind zat Marilu veel in het hoofd en bedacht verhalen. Het was niet het type met een opgeruimd bureau of meisje-meisje kleding. Hen was zes toen Britney Spears de radiostations domineerde met haar Hit Me Baby One More Time. Toen wist hen het: ik wil zingen en beroemd worden. Hen ouders zijn opgegroeid in het voormalige Oost-Duitsland. Dat merkte La Lune. Het was de spaarzame mindset waarmee hen opgroeide die hen nóg iets meer liet voelen dat hen in Bavaria niet thuishoorde. Hen werd gepest en was vaak niet welkom bij feestjes. Gothicmuziek domineerde haar puberjaren en tijdens een dagtripje naar Berlijn hoopte Marilu eigenlijk leden van een van hen favoriete bands te vinden. Die vond hen niet. Wat hen wel vond was een plek waar hench voor de eerste keer in hen leven thuis voelde: Berlijn. Marilu besloot in Berlijn te gaan studeren om maatschappelijk werker te worden. Hen raakte geïnteresseerd in gender en ging genderstudies doen. Het bracht Marilu bij hen identiteit: genderqueer. La Lune voelt zich niet specifiek man of vrouw. Berlijn bracht Marilu dichterbij zichzelf. Het opende een wereld van mogelijkheden voor hen. Hen kan zichzelf zijn en voelt zich eindelijk serieus genomen. Het leven als muzikant is La Lune zwaarder gevallen dan hen zich had ingebeeld. Na vijf jaar heeft Marilu’s band OMG nog steeds geen drummer, waardoor een optreden nog niet mogelijk is geweest.

Jose Promis (45) had op zijn tweeënveertigste een ingeving: het is nu of nooit. Nu heb ik nog de energie en tijd om mijn droom achterna te jagen, dacht hij. Die droom was om cabaretmuziek te gaan maken in Europa. Het is de muziek die hij als klein kind hoorde gedurende zijn jeugd in Chili. Zijn ouders vluchtte met hem naar het Amerikaanse Arizona, toen de invloed van dictator Pinochet toenam. Hij herontdekte de cabaretmuziek tijdens zijn studie media arts and journalism door de cabaretfilms van Marlène Dietrich. Die interesse in cabaretfilms is ook de reden dat hij muziek ging maken. De film Moulin Rouge blies hem omver en het trok hem naar Parijs. Hij bleef terugkomen voor de Europese cultuur en muziek. Social media-platform Myspace opende in 2005 nieuwe mogelijkheden: hij kon zijn muziek gaan verspreiden en creëerde zo veel fans, die voornamelijk in Europa te vinden waren. Fans, werden vrienden en die vrienden brachten kansen met zich mee: hij kon gaan optreden in Europa. Vooral met Griekenland voelde hij een grote connectie en dat bracht hem in 2015 naar het eiland Santorini. Hij ging in op de uitnodiging van een cd-eigenaar om daar de zomer door te brengen. Het was paradijs, aldus Jose, maar niet houdbaar met een heersende economische- en vluchtelingencrisis. Het was tijd om terug te gaan naar zijn appartement in Los Angeles en eenmaal aangekomen hield hij het ook daar voor gezien. Promis verkocht bijna alles dat hij bezat en vertrok naar Berlijn. De kennissen brachten hem samen in een appartement met drie Duitse mannen. “Je bent niks anders dan een stomme, cultuurloze Amerikaanse klootzak.” Met die woorden werd Jose in een vriezende novembernacht anderhalf jaar geleden op straat gezet. “Alsof satan me in het gezicht aankeek.” Via-via wist Jose, ondanks het woningentekort in de Duitse hoofdstad, een woning te vinden. Anderhalf jaar verder heeft Jose al zijn spaargeld er doorheen gejaagd en om rond te komen werkt hij zich suf. De conclusie: “Absoluut positief. Sommige ervaringen zouden als negatief bestempelt kunnen worden, maar ik kan terugkijken en concluderen dat ik echt geleefd heb. Berlijn heeft me veel sterker gemaakt.”

David Murphy (38) groeide op in de heuvels van het Ierse Cork. Een stad met een vrij conservatieve muziekscene. Nirvana’s Nevermind wekte de muzikaliteit op in Murphy: “Het is een cliché, maar het klopt.” De clichématige volgende stap zou dan zijn om een gitaar te kopen. Dat deed hij niet. De viertrackrecorder werd het instrument naar keuze. Geluiden opnemen, versnellen, vertragen, omdraaien; David experimenteerde als een ware geluidskunstenaar. Hij vormde Queen Kong. Het instrumentarium? Tapes, synthesizers en effectenpedalen. Goedkoop spul dat in tweedehands winkels te vinden is, was toen en is nog steeds het criterium voor Murphy. Van Cork ging de band naar Dublin, “Ongeveer Londens kleine broertje.” Daar ontmoette hij in 2007 zijn muzikale en persoonlijke zielsverwant, waar hij mee samen ging werken. You’re Only Massive, is de naam van de groep. Hoewel de recensies van het eerste album lovend waren, was de markt voor de elektronische songbased muziek in Ierland te klein. De logische keuze is voor een Ierse groep meestal om naar Londen te vertrekken. Ze delen de taal en met een beetje geluk, kennen ze er al iemand. Zij niet. Ze wisten van de reputatie van Berlijn en dat zagen ze wel zitten. David maakte een lijstje met drie doelen:

• In een band spelen met een van de leden van Duitse elektronicagroep Atari Teenage Riot
• De Duitse taal beheersen
• In het Olympische stadion spelen

Dit jaar heeft hij ze alle drie door kunnen strepen. Door zijn jaren als muzikant in Berlijn heeft hij een handigheid ontwikkeld, een ‘zakeninstinct’, om te kunnen overleven als muzikant in de stad.

De factoren

Het magneeteffect

Het jaar is 1976 en Bowie is bezig aan zijn Station to Station tour door de VS. Hij komt in zijn tocht langs de Amerikaanse staten langs Springfield, waar hij Iggy Pop tegenkomt. Ze delen een passie voor muziek en drugs en kunnen het ook nog eens bijzonder goed met elkaar vinden. Bowie komt ook de Britse schrijver Christopher Ischerwood tegen. Ze hebben het in hun gesprek over Berlijn. David heeft de film Cabaret gezien. De film is een wat romantische voorstelling van de jaren dertig in de Duitse hoofdstad. Het toont de stad op het moment dat cabaret en jazz op een waar hoogtepunt zijn in de stad. Dat spreekt Bowie enorm aan. Met enthousiasme voert hij het gesprek met de schrijver. Ischerwood is helemaal niet zo enthousiast over zijn jaren in Berlijn. Als hij Bowie vertelt over de hoge homotolerantie, is Bowie om: hij moet en zal in Berlijn zijn nieuwe album opnemen. Eerst gaat hij naar Parijs om een begin te maken aan Iggy’s album, The Idiot. Daarna gaan ze door naar Berlijn. Ze komen terecht in de wijk Schöneberg. Bowie brengt zijn Berlijn trilogie uit: Low, Heroes en Lodger. Drie albums die muzikaal totaal andere richting uitgingen dan zijn eerdere werken. Bovendien kwam hij van de heroïne af. Iggy Pop, die in Bowies entourage meeging als ‘achtergrondzanger’, brak hier net als Bowie niet alleen met de drugs, maar ook met het hardere rockgeluid van zijn band The Stooges. Hij voltooit The Idiot en komt een jaar later met Lust for Life. Beide heren stijgen met het geleverde werk naar legendestatus. De albums werden opgenomen in de Hansa Tonstudio, een grote opnamestudio in het westen van de stad.

Thilo Schmied doet sinds 2005 alle rondleiding in en rondom de studio voor zijn bedrijf Berlin Music Tours: “Zonder Bowie zouden hier grote hoeveelheden muzikanten niet zijn gekomen.” Het is het magneeteffect van de vroege aanwezigheid van artistieke legendes. Zoals Bowie en Pop getrokken werden door de verhalen van de films en boeken, werd een reeks aan grote muzikanten getrokken door de verhalen van hun aanwezigheid in de stad. Jose Promis werd getrokken door de films met Berlijnse actrice Marlene Dietrich en David Murphy werd getrokken door de Berlijnse band Atari Teenage Riot.

Maar waarom zou je? De stad werd in de tijd van Bowies aanwezigheid gezien als een plek waar je niet wilde zijn. Een verdeelde stad, die nog in herstel was van oorlog. Er heerste criminaliteit, het drugsgebruik was enorm, er heerste armoede en de sfeer was kil. De industrie zat in Hamburg, Nürnberg en andere grote Duitse steden. De sfeer was misschien niet fantastisch, de woonkosten waren wel absurd laag. Toen de muur stond kregen mensen zelfs subsidie om zich in West-Berlijn te vestigen. Bovendien zagen veel jongeren wel iets in het feit dat ze in de stad geen dienstplicht hadden. Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten verzorgden namelijk geheel zelf de militaire bezetting van hun helft. Dat versterkte de aantrekkingskracht voor jonge, vaak artistieke types richting de stad nog meer. De stad werd volgezogen met creativiteit. Een ware spons. Creatieve types die andere creatieve types beïnvloeden. Kruisbestuiving op artistiek niveau.

Diversiteit vanaf dag een

In het jaar 1230 werd Berlijn gesticht door graven Johan I en Otto III. De bevolking van Berlijn zou toen uit drie groepen hebben bestaan: Duitsers, Joden en Slavische mensen. Het woord Berlijn komt dan ook voort uit het Slavische woord ‘Berl’ wat zoveel betekent als ‘moeras’. De Pruisische koning Willem Frederik maakte religieuze vrijheid mogelijk en hief de belasting voor vluchtelingen op, door het tekenen van het Verdrag van Potsdam op 5 november 1685. Zijn zoon erfde het relatief liberale gedachtengoed. Hij wilde zijn leven wijden aan de ‘hogere kunsten’. Hij schreef, tekende en musiceerde. Ook richtte hij twee orkesten op in Berlijn. Veel van het staatsgeld ging op aan staatskunst en architectonische hoogstandjes waar het slot in Charlottenburg het grootste tastbare resultaat van is. Zo had kunst al vroeg een hoge prioriteit.

De drie nationaliteiten zijn uitgegroeid tot ongeveer honderdnegentig, volgens de laatste cijfers van Berlin-Brandenburg Statistics Office, die dateren uit 2017. Het is niet alleen de vroege culturele en religieuze acceptatie, maar ook de vroege acceptatie van homo’s. Volgens Jose Promis is in Berlijn de homoseksuele identiteit tot vorming gekomen. Het is dan ook niet zo gek dat de eerste homo-emancipatieorganisatie, het Wissenschaftlich-humanitäre Komitee (WhK), in Berlijn werd opgericht door seksuoloog Magnus Hirschfeld. Sinds 1979 wordt de Berlin Pride gehouden, waar homoseksualiteit gevierd wordt. Heel bijzonder volgens Thilo: “Dat kon zonder moeite gebeuren in een stad met meer dan twee miljoen mensen. Zonder terreur en protest.” Die diversiteit hielp Marilu ook in de zoektocht naar zichzelf. La Lune vond mensen van een groot scala aan geaardheden en vond de acceptatie in de stad toen hen  ervoor uit kwam dat hen genderqueer is.

De geschiedenis die zijn wegen vond in de mensen en in de kunst

Berlijn heeft de afgelopen honderd jaar geen moment stilgestaan. Het is misschien wel de meest geplaagde stad van de twintigste eeuw. Na de Eerste Wereldoorlog werd in 1918 in Berlijn de Weimar Republiek uitgeroepen. Het bestuur van die republiek probeert in 1921 de herstelbetalingen te financieren door de geldpers flink aan te zetten en komt er al gauw achter dat dat niet handig is: een hyperinflatie is het gevolg. Waar de armoede hoog is in Berlijn, bloeit de cultuur op. ‘Als sparen niet mogelijk is, feesten we er op los’, is de houding. Berlijn werd het culturele centrum van Europa. Jazz en cabaret vormden expressiemiddelen voor Berlijnaars. Het zijn cabaretsterren als Marlène Dietrich en Josefien Baker die tot ver buiten de stadsgrenzen bekend worden. Nog geen acht jaar later volgt een economische crisis. In 1933 nemen de nazi’s het bestuur over en zij hebben het niet op het expressieve Berlijn. Jazz wordt bestempeld als ‘muziek voor zwarten’ en wordt verboden. Alle muziek moet gecontroleerd worden door de Reichsmusikkammer. Jazz is in Berlijn als een emmer vol gaten en het lukt de nazi’s niet om deze te dichten. Het wordt in zekere maten weer legaal. Met de Swing Jugend wordt een tegengeluid geboden, maar flopt dramatisch in de poging. Behalve muzikale explosiviteit, exploderen de echte bommen ook in de stad, als het gebied meerdere malen gebombardeerd wordt. Wanneer het Derde Rijk in 1945 valt, keert een relatieve rust terug in Europa. Behalve in Berlijn: de stad wordt opgedeeld. De Sovjet-Unie krijgt de helft en de andere helft wordt in drieën gedeeld door de geallieerden: Engeland, Frankrijk en de Verenigde Staten. De stad is verdeeld en er heerst spanning. In 1948 wordt West-Berlijn geblokkeerd door de Sovjet-Unie. Veel Oost-Berlijners vluchten, tot het bestuur van de Sovjet-Unie er genoeg van heeft: in de nacht van 13 augustus 1961 wordt Oost-Berlijn fysiek afscheiden van zijn wederhelft. De onvrede blies op en deze werd in 1989 explosief. Zo explosief, dat de Oost-Berlijnse machthebbers de protestanten niet konden stoppen en op de nacht van 9 november 1989 brokkelde het grauwe beton dat de stad opdeelde langzaam af. Elf maanden later werd de stad officieel herenigd. Daarmee was de verdeeldheid niet weg. Oost en West was op papier weer een geheel, maar in het echte leven bleef de verdeeldheid zichtbaar in de gebouwen en de demografie.

Het is juist die wrijving die de creativiteit doet vonken in de stad. Het is de reden dat cabaret zo expressief was, het is de reden dat punk, een genre dat synoniem is voor verzet, juist in Berlijn zo groot werd en vandaag de dag nog steeds zichtbaar is. Het is de reden dat elektronische muziek in Berlijn al zo vroeg heeft kunnen ontstaan. Jonge muzikanten voelden zich niet verbonden met de muziek uit Engeland en de VS. Zij hadden hun stad immers bezet. Er ontstond andere muziek. In de Zodiac Club begon Hans Joachim Roedelius in 1968 muziek te maken. Het had op het eerste gehoor weinig te maken met de muziek zoals de meesten die gewend waren. Het werd gemaakt met synthesizers, samples en eigenlijk alles waarop getrommeld kon worden. Het was dat eigen geluid dat later ‘industrial’ of ‘ambient’ ging heten. Deze Berlijnse sound drong op zijn beurt weer de westerse rock binnen; muzikanten als David Bowie, de leden van U2 en Depeche Mode waren geïntrigeerd door de nieuwe geluiden en lieten dat horen in hun muziek. Muziek had ook een helende functie voor de stad. Zo bracht de techno de twee helften van de stad samen in de clubscene die tot bloei kwam.

Daarnaast vond die historie ook zijn weg in de teksten. Het is meer dan toeval dat juist uit de Hansa Tonstudio zoveel bijzondere muziek kwam; vanuit de studio kon je de muur zien. David Bowie keek ook graag uit de ramen van de studio, zoals te horen is in de teksten van het nummer Heroes:

I, I can remember

Standing by the wall.

And the guns, shot above our heads

And we kissed, as though nothing could fall

 

Open in Spotify

Of het nummer Zoo Station van het U2 album Achtung Baby. Tijdens een van de bombardementen die Berlijn heeft moeten verduren, werd de dierentuin geraakt. Tal van exotische dieren ontsnapten en kropen vrij rond door de stad. De band zag het als synoniem voor de voortgang van de band, die voor hun verblijf op het punt stond om uit elkaar te gaan. Berlijn was de bom die U2 nodig had om muzikaal een nieuwe richting uit te gaan.

Open in Spotify

De extremen

Die vaak strikte verdeeldheid en de grote contrasten in de historie en de gebouwen, zijn niet de enige contrasten die te vinden zijn in Berlijn. “Er zijn deze extreme contrasten tussen warmte en kou”, aldus Kevin Braddock. Jose Promis sluit zich daarbij aan: “De winters zijn van een hels karakter. Maart was super koud en dan van de een op de andere dag: boem! Zomer. Geen lente, geen transitie.” Het verschil is gigantisch. Waar de stad door Kevin, Jose, Marilu en Thielo als vrij deprimerend worden ervaren, krijgen ze van de zomer alleen maar positieve gevoelens. Het maakt het een harde stad en een stad waar je als mens tegen moet kunnen.

De mentaliteit

Die hardheid komt ook terug in de mentaliteit. Het is hoe Thilo het zou omschrijven: heel direct en heel eerlijk. Het is waarom Jose veel sterker is geworden door zijn tijd in Berlijn: die directheid van de mensen, gecombineerd met de extremen. Voor Kevin was het ook die manier van omgang die hem heeft doen veranderen: “Ze nemen het leven serieus en kunnen serieus praten over hun gevoelens. In Engeland communiceren mensen over gevoelens meer door ironie en hysterie. Het is ‘chit chat’. Ze praten er omheen, in plaats van het écht te benoemen.” Hij nam die houding over en ging voor het eerst in zijn leven eerlijk zijn tegen zichzelf. Bowie zei ooit: “In deze stad kom je niet weg met sprookjesachtige alterego’s en onzinnige teksten waar Mickey Mouse in een koe verandert.”

Het draait in Berlijn niet om het jagen op het grote geld, maar om het jagen naar jezelf als persoon. Er werd in 1966 door Berlijnse jongeren zelfs geprotesteerd tegen de prestatiemaatschappij, tegen het overheersende westerse kapitalisme en tegen de invloeden van het naziverleden in het onderwijs. Het is een rebellenmentaliteit die terugkomt in de muziek en de kunst die wijdverspreid door de stad te zien is. Verzet zit in de haarvaten van Berlijn.

De toekomst

De werking die in dit artikel besproken is, de zogeheten ‘veranderende werking’ van Berlijn, heeft kunnen ontstaan door de relatief lage woonkosten. Dat effect wordt bedreigd door het geld: de investeerders die woningen opkopen. De prijzen schieten omhoog en het wordt voor inwoners steeds moeilijker om überhaupt een woning te vinden. Voor veel artiesten wordt het dan ook steeds lastiger om rond te komen in de stad. De term voor deze ontwikkeling is gentrificatie en de invloed ervan wordt steeds groter. Jose, Marilu en David moeten veel van hun tijd vullen met bijbaantjes om zo hun bestaan in de stad te kunnen hebben. Toch denken Jose, Marilu, Thilo, David en Kevin dat het niet iets is dat doorzet. ‘Het is iets tijdelijks’, ‘De concentratie van artiesten zal zich verplaatsen’, ‘De grote gemeenschapszin zal de ontwikkeling dempen’, zijn de antwoorden die de vijf geven. Misschien hebben ze gelijk. Berlijn blijft bewegen en het verleden heeft bewezen dat de richting die men verwacht, vaak niet de richting is die het uitgaat.